Круг творчества

Ціхі ўскрык над сцяжынкай маёй
Жураўліны, журлівы…
Ты ляціш, журавелька, з сям’ёй
У далёкі свой вырай.                                           
Забяры, журавелька, з сабой
Злой бяды адгалоскі:
Горкі дым,
Горкі жаль,
Горкі боль
Маёй спаленай вёскі.

П. Сушко

 Выраз "дзяцінства, апаленае вайной” для мяне не проста словы. Для мяне гэта – дзяцінства майго дзядулі. Дзякуй Богу, ён і зараз жыве ў вёсцы Гоцк, я люблю да яго ездзіць у госці, ён – чулы, жартаўлівы, працавіты. Адзін з яго любімых заняткаў – паход у лес: ці то ў грыбы і ягады, ці то ў арэхі і жалуды або за лазовымі пруцікамі для кошыкаў. Ён любіць вельмі лес, можа прападаць цэлымі днямі там (бабуля, бывае, і злуецца на яго за гэта!). Я раней таксама не разумела, што ж так моцна трымала яго ў лесе. Але мне зараз  здаецца, я разгадала  гэтую тайну: лес – яго стары сябра, яго ахоўнік. У дзяцінстве яму прыйшлося жыць у лесе амаль год: у час вайны сям’я дзядулі разам з іншымі жыхарамі вёскі хавалася ад немцаў тут.

Дзядуля не вельмі любіць успамінаць той страшны час. Але, калі і надыходзяць гэтыя рэдкія часіны, яго твар сур’ёзнее, вочы становяцца задумлівымі  - і  ён тады цалкам пагружаецца ў сваё мінулае і можа расказваць ужо цэлымі гадзінамі.

Адзін з яго ўспамінаў вельмі ўразіў мяне. Гэта горкі аповед пра лютаўскую аблаву ў 1943 годзе, калі яго родную вёску разам з жыхарамі палілі немцы. Такі страшны лёс напаткаў і іншыя вёскі Хорастаўскай партызанскай зоны. Мне жудасна нават падумаць пра гэтае зверства, не тое, што ўявіць…

Я ведаю, што люты 1943 года стаў для пяці вёсак Салігоршчыны апошнім у гісторыі.  Дуброўна, Сухая Міля, сядзіба Капацэвіцкай МТС, Хадыка, Ямнае. Спаленыя  разам з жыхарамі,  яны так і не былі адноўлены пасля вайны.

У вёсцы дзядулі загінула 110  жыхароў у тую страшную зіму. Гэта ў асноўным тыя, хто не захацеў пакідаць абжытую сядзібу або вярнуўся з лесу за прыпасамі, тыя, хто верыў у "чалавечнасць” фашыстаў. Але несумяшчальныя гэтыя два паняцці: фашызм і чалавечнасць. Таму і гінулі ў агні ўсе: і старыя, і малыя, і яшчэ ненароджаныя…

Дзядуля горка ўспамінае: "А я ж так хацеў у вёску ў той дзень, плакаў, угаворваў бацьку. Зразумела, малы быў, 8 гадоў, што я мог цяміць тады. Сям’я  Грудзько Івана, суседа нашага па бараку, ад’язджала на падводзе ў вёску (немцы абяцалі не чапаць тых, хто вернецца ў свае хаты, вось яны і паверылі…), і мне так захацелася таксама вярнуцца ў цёплую, утульную хату. Хацелася ў цяпло, бо жылі ў бараках, раскласці агонь у іх маглі толькі ноччу, бо баяліся, што днём заўважаць немцы. Нават сабак вешалі, каб голасам не выдалі наша сховішча. Толькі потым я зразумеў, што магло б стацца і са мной, і з маімі роднымі, калі б паслухалі дураслівае хлапчаня…Тыя ж, хто паверыў вылюдкам, загінулі ці ад куль, ці ў агні…”

Дзядуля на некалькі хвілін замаўкае, а потым працягвае: "Помню, як моцна брахалі аўчаркі, "гергеталі” немцы (за крокаў 200 ад нас), а маці закрывала мне рот, каб не закрычаў, не спужаўся немцаў. Страшна было, жудасна… Потым я даведаўся, што гэта зладзеі гналі скаціну, вывозілі дабро людское па зімніку да чыгункі ў Лунінец”.

Зноў невялікая паўза, а потым дзед Раман чамусьці ўсміхаецца, і я з цікавасцю слухаю яго далейшы аповед: "А якое шчасце для мяне, малога, было, калі дзядзька Піліп браў на папялішча (не ўсё разумеў, хлапчанё дурное). Мы хадзілі, шукалі, што ўцалела і можа спатрэбіцца для нашай "лясной гаспадаркі”. І вось аднойчы мы знайшлі карту, нямецкую, абвугленую крыху карту. Дзядзька крыху разумеў  грамату і пачытаў мне: "Касье, Алешына, Паграбы…” Я здзівіўся: дык гэта ж хутары! Аказваецца, немцы ведалі ўсе хутары і ўрочышчы партызанскай зоны. Мабыць, добра "дапяклі” партызаны іх. І па дзядулевым твары зноў прабягае ўсмешка.

Адзін з успамінаў дзеда Рамана мне чамусьці ўяўляецца як кадр фільма. Гэта ўспамін яго пра бамбёжку вёскі ў жніўні 1942 года. Ён расказваў, як з такімі ж хлапчукамі  залазілі на ўскрайку лесу на ніжнюю галіну старога дуба і назіралі, як гарыць жыта на суседнім полі. Мне робіцца страшна, што гэтая дзіцячая ваенная забаўка магла стаць у іх жыцці апошняй: яны ж маглі быць мішэнню для немцаў. Забаўкай для іх было і назіраць за дзедам Іванам, які абвязваўся галінамі ў якасці прыкрыцця-куста і ішоў у вёску за прыпасамі. Вось такія  гульні, забаўкі ваеннай пары. Горка, жудасна, страшна… Дзяцінства сапраўды было апаленае вайной:

            Спяваюць птушкі. Шапацяць рамонкі.
            Зямля пад сонцам росная ляжыць.
             Прыслухайцеся, гонкія сасонкі,-
             Тут недзе хлопчык сцежкаю бяжыць.
             Цяпер дубы расказваюць быліны
             І шэпчуць баравыя верасы.
              Аб тым, як цяжкаю часінай
              Далі прытулак людзям нашыя лясы.

Разумею цяпер, чаму дзядуля любіць днямі прападаць у лесе: тут і адпачынак, і горкі ўспамін, і ўдзячнасць. Я дзякую Богу, што дзядуля жыве, што ў мяне ёсць магчымасць яшчэ не раз паслухаць чарговы аповед і пра пісталет партызана, і пра залатаныя порткі, і пра шчаслівае вызваленне з "лютаўскага холаду”.

Час ад часу ўключаю відэа- ці аўдыёзапіс з голасам дзядулі Рамана і думаю, якія ж мы шчаслівыя, што не прыйшлося прайсці сцежкамі апаленага дзяцінства дзядулі і яго равеснікаў. І так хочацца, каб яшчэ доўга-доўга жыў на свеце дзядуля. Яго ж журавіны – самыя сакавітыя, арэхі – самыя смачныя, баравікі – самыя крамяныя, бо ўсё гэта – дары сябра яго дзяцінства - дары лесу.